Zarówno osoby cierpiące na anoreksję jak i ich rodziny generacyjne charakteryzuje specyficzny zbiór cech, które w interakcji z czynnikami środowiskowymi i genetycznymi mogą doprowadzić do rozwoju choroby. W historii rodzin, w których wystąpiły zaburzenia odżywiania, w tym także anoreksja, można zaobserwować zbliżone wzory zachowań i relacji, a co więcej, podobne losy przeszłych pokoleń i sploty wydarzeń.

Pojęcie anoreksja powstało przez połączenie greckich słów an (pozbawienie, brak) oraz arexis (apetyt) i jest określeniem na brak łaknienia lub awersję do pokarmu. Jest to jednak nieco nietrafne, gdyż sugeruje, że anorektyczki i anorektycy nie odczuwają głodu, podczas gdy w rzeczywistości nieustannie z nim walczą.

Przez czynniki powstania anoreksji, a więc czynniki ryzyka, rozumiemy zmienne środowiskowe, sytuacyjne, osobowościowe, pozostające w związku przyczynowo-skutkowym lub statystycznym z podwyższonym ryzykiem zachorowania. Wystąpienie ich może, lecz nie musi powodować zachorowania na jadłowstręt psychiczny. Zachorowanie jest uwarunkowane najczęściej wieloma czynnikami pozostającymi ze sobą w interakcji. Te czynniki możemy podzielić na indywidualne, społeczno-kulturowe i rodzinne. Wśród czynników indywidualnych obserwujemy takie cechy jak: wysokie nasilenie perfekcjonizmu oraz potrzeby osiągnięć, obowiązkowość, krytycyzm wobec siebie i pomniejszanie własnych sukcesów mimo ich odnoszenia,  niska samoocena i związana z nią nasilona potrzeba akceptacji społecznej oraz  lęk przed negatywną oceną. Ponadto  tendencje rywalizacyjne i potrzeba porównywania się z innymi, poczucie nieefektywności i braku wpływu na własne życie, drobiazgowe planowanie każdej czynności i silna potrzeba kontroli, która skupia się na obszarze, nad którym w przekonaniu anorektyczki można całkowicie zapanować tzn. na funkcjonowaniu własnego ciała, słaba zdolność do identyfikowania emocji oraz rozróżniania wewnętrznych stanów takich jak głód, ubogie relacje z innymi, zwłaszcza płcią przeciwną i słabe umiejętności interpersonalne,  brak asertywności a także  tendencja do konformizmu. Do czynników indywidualnych zaliczamy także zmieniające się w wieku dorastania ciało, co potęguje tendencje do skupiania na nim uwagi,  lęk przed dorastaniem, zaprzeczanie własnej seksualności, zaburzenie pojęcia o obrazu ja, mająca swe źródło w fazie separacji-indywiduacji oraz czynniki genetyczne.

Do czynników społeczno-kulturowych należy  przynależność do kultury zachodniej (w krajach azjatyckich i afrykańskich anoreksja do niedawna zdarzała się niezwykle rzadko, co wynikało z odmiennego stosunku do jedzenia a także innego spostrzegania roli kobiety. Obecnie obserwujemy narastanie zjawiska zaburzeń odżywiania na całym świecie, co ma związek z unifikacją kultury i globalizacją). W kulturze zachodu odnaleźć można takie cechy i zjawiska jak na przykład emancypacja kobiet,  formułowanie sądów o cechach ludzi  na podstawie wyglądu – smukła sylwetka kojarzona jest z silną wolą, wytrwałością, elegancją, dbaniem o siebie, sukcesem, zdrowiem, sprawnością fizyczną, pięknem. W kulturze zachodniej  nowe zadania, jakie biorą na siebie kobiety, które pociągają za sobą i trudne wyzwania, ale i konflikty wewnętrzne. Trudność polega na pogodzeniu roli gospodyni i matki z kobietą odnoszącą sukces zawodowy. Staje się to źródłem frustracji i pociąga za sobą konieczność wyrzeczeń. Kult szczupłego ciała wzmacniany przez środki masowego przekazu, wśród których za najpotężniejszy należy znać telewizję a  rówieśnicy stają się bardzo ważną grupą odniesienia

Czynniki rodzinne to przede wszystkim zbyt  silne więzi i tendencje dośrodkowe,  zatarcie granic między członkami rodziny i zaprzeczanie różnicom między nimi. Przy czym  świat zewnętrzny określany, jako zagrażający i wrogi przez co pojawia się  nadopiekuńczość, utrudniająca osiągnięcie autonomii oraz  sztywność. Rodzina przeżywa  trudność w adaptacji do zmian i przechodzeniu do kolejnych faz rozwoju. W takiej rodzinie potrzeby dziecka nie są dostrzegane i programowane zgodnie z potrzebami matki. Unika się otwartej dyskusji i wyrażania emocji a dzieci są włączane w konflikt małżeński.

Jadłowstręt psychiczny w perspektywie systemowej

Źródeł systemowego rozumienia problemów rodziny, w tym także zaburzeń odżywiania należy szukać w koncepcjach psychoanalitycznych, w których kładziono szczególny nacisk na relacje matki z córką. Podejście to było jednak ograniczone ze względu na swój linearny charakter. Wyłonienie się paradygmatu systemowego skierowało uwagę na cyrkularny charakter relacji rodzinnych. Rozpatrując dysfunkcję, zaczęto brać pod uwagę funkcjonowanie całego systemu rodzinnego, wraz z jego całkowitą historią, wzorami relacji kształtującymi przez pokolenia i sposobami radzenia sobie ze zmianami. Symptomy są rozpatrywane jako wyraz dysfunkcjonalności całego systemu rodzinnego, mogą też pełnić funkcję zachowania rodzinnego status quo.

Pisząc o anoreksji w kontekście systemowego rozumienia rodziny, nie sposób nie wspomnieć nazwiska Minuchina, twórcy strukturalnej terapii rodzin. Określał on rodzinę anorektyczną, jako rodzinę psychosomatyczną, w której pojawienie się i utrzymywanie objawu ma związek ze specyficzną organizacją systemu rodzinnego. Minuchin zwraca uwagę na sztywność, nadopiekuńczość, włączanie dzieci w konflikty między rodzicami. Problemy w takiej rodzinie nie są rozwiązywane, lecz „zamiatane pod dywan”. Rodziny takie są „uwikłane” – oznacza to, że więzi są zatarte, z powodu słabo wykształconych granic i braku wyodrębnienia subsystemów. W takim systemie indywidualizm jest bardzo ograniczony i brak w niej miejsca na jakąkolwiek prywatność.

Salvador Minuchin w 1970 roku wyodrębnił pięć cech charakterystycznych dla rodzin z anoreksją: usidlenie, nadopiekuńczość, sztywność, unikanie i nierozwiązywanie konfliktów, wciąganie dzieci w konflikt między rodzicami.

Uwikłanie (splątanie)

Ma miejsce wtedy, gdy relacje między członkami danej rodziny ulegają swoistemu zasklepieniu, nie tracąc przy tym na intensywności. Rodzice są silnie zorientowani na siebie. Dążą do przesadnej bliskości i naruszają granice prywatności. Rodzice są bardzo oddani dzieciom i jednocześnie bardzo zaborczy. Włączają dzieci we wzajemne konflikty oraz manipulują nimi, wywierają presję, stawiają dzieci w sytuacji bez wyjścia i wywołują w nich poczucie winy. Autonomia i indywidualność oraz granice między tym, kto jest dzieckiem, a kto rodzicem, zacierają się. Rodzice zbytnio troszczą się o swoje dzieci i bardzo angażują się w ich sprawy. Granice, które definiują indywidualną autonomię w rodzinach uwikłanych są tak słabe, że indywidualne funkcjonowanie jest radykalnie ograniczone. Intensywne bycie razem i dzielenie się prowadzi do braku prywatności.

Nadopiekuńczość.

W rodzinach, w których wystąpiła anoreksja, wszyscy bardzo się o siebie troszczą i kochają się szczerze. Panuje w nich przeświadczenie, że świat nie jest bezpieczny i lepiej trzymać się razem. Dziecko ma niewiele możliwości stawienia światu czoła, więc rozwój jego osobowości i samodzielności zostaje zahamowany. Szczególnie dzieci anorektyczne reagują na tę nadopiekuńczość poczuciem ogromnej odpowiedzialności za rodzinę. W rodzinach psychosomatycznych podkreśla się zainteresowanie, jakie wszyscy przejawiają wobec własnego dobrego samopoczucia. To zainteresowanie nie jest ograniczone tylko dla osoby chorej. Członkowie rodziny są nadwrażliwi na sygnały oznaczające stres, konflikt, narastający poziom napięcia. Nadopiekuńczość rodziców opóźnia rozwój autonomii dziecka, poczucia kompetencji, zainteresowania zewnętrzną rzeczywistością. Dziecko z kolei, szczególnie dziecko psychosomatyczne, czuje się odpowiedzialne za rodzinę. Dla chorego dziecka doświadczenie zabezpieczenia rodziny przez symptomy może być głównym czynnikiem wzmacniającym objawy.

Sztywność.

Członkowie rodzin anorektycznych unikają wszelkiego typu zmian. Tworzą ścisłe zasady, w celu zachowania status quo, nadrzędne jest panowanie nad sobą. Rodziny te odrzucają myśl, że w ich życiu mogą nastąpić jakiekolwiek poważne zmiany. Rodziny „sztywne” są skazane na utrzymanie status quo. W okresach, kiedy zmiany i rozwój są konieczne przeżywają wielkie trudności. Na przykład, gdy dziecko dorasta w efektywnej funkcjonującej rodzinie zmienia ona zasady i wzory relacji w sposób, który umożliwię narastanie autonomii. Rodziny sztywne nie zezwalają na doświadczenia, które ułatwiają rozwój autonomii. Nawet, kiedy się zgłaszają do terapii, prezentują się jak normalna rodzina, bez problemów. Zaprzeczają potrzebom zmiany w rodzinie. Takie rodziny narażone są łatwo na zranienie wywołane przez sytuacje i wydarzenia życiowe.

Unikanie konfliktów lub ich zaprzeczanie.

Nadopiekuńczość i sztywność rozwinięta wrodzinach z anoreksją powodują, że stają się one bezradne wobec konfliktów. Otwarte wyjaśnienie problemu staje się dla rodziny zagrożeniem, spotyka się, więc z dezaprobatą, tuszuje się więc konflikty, by utrzymać rodzinną harmonię za wszelką cenę. Każda rodzina psychosomatyczna ustala sposoby unikania konfliktów, zaprzecza ona istnieniu problemów i jest zainteresowana utrzymaniem konsensusu i harmonii.

Włączenie dziecka w konflikt małżeński (triangulacja).

Okazuje się, że anoreksja pojawia się w tych rodzinach, w których rodzice nie umieli ze sobą otwarcie rozmawiać i unikali ujawniania wszelkich konfliktów. Dziecko zostaje wciągnięte w konflikt między rodzicami i może sprzymierzać się z jednym z nich lub odgrywać rolę mediatora.

Znaczący wkład w rozumienie problemów rodziny anorektycznej wniosła Mara Selvini Palazzoli, która skoncentrowała się na analizie relacji małżeńskiej i miejsca córki anorektycznej, jakie zajmuje w systemie rodzinnym. Podkreślała, że aby symptomy anoreksji pojawiły się, musi wystąpić znaczna liczba czynników. Wzory relacji małżeńskich są pośród nich najważniejsze, a małżonkowie wynieśli je ze swoich rodzin generacyjnych. Polegają one na prowadzeniu „gry” opartej na prowokacji i rozmijaniu się w oczekiwaniach i intencjach. Mąż i ojciec jest najczęściej milczący, żona i matka zaś kontrolująca i „wszystkowiędząca”. Miejsce dziecka jest trudne do określenia, często jest wciągane do koalicji z jednym rodzicem przeciwko drugiemu.

Stierlin i Weber kontynuowali ten tok myślenia. Ich zdaniem małżeństwo rodziców pacjentki chorej na anoreksję było zawierane stosunkowo późno, raczej z rozsądku. Było ono stabilne, trwałe, lecz ubogie w intensywne relacje emocjonalne. Matki przyszłych pacjentek przeżywały silną ambiwalencję w czasie ciąży lub zaraz po urodzeniu dziecka. Ambiwalencję tą starały się kompensować nadopiekuńczością i staraniem, by dziecko dobrze odżywiać i chronić je. Opieka nad dziećmi była tym, co spajało diadę małżeńską, zaś odpowiedzią dziecka na tą sytuację jest chęć bycia idealnym. Rodziny z zaburzeniami odżywiania Stierlin określa mianem rodzin dośrodkowych, gdyż występuje szczególnie silne wiązanie, co jego zdaniem ma źródło w szeregu utrat w poprzednich pokoleniach. Żałoba jest tym, co wiąże rodzinę i stabilizuje ją, stając się zarazem źródłem delegowania dzieci do konkretnych ról i zadań, polegających najczęściej na poświęceniu się i rezygnacji z własnych potrzeb. Analizując wzory międzypokoleniowe w rodzinach anorektycznych Stierlin i Weber stwierdzili, że większość zjawisk występujących w rodzinie nuklearnej można było zidentyfikować w pokoleniach dziadków a nawet pradziadków. Wzory te dotyczyły przede wszystkich postaw rezygnacji, poświęcenia się i kontroli impulsów. Anorektyczka doprowadza to rodzinne credo przekazywane nieświadomie z pokolenia na pokolenie do perfekcji.

Na znaczeniu przekazu międzypokoleniowego w jadłowstręcie psychicznym skupił się również White. Jego zdaniem w rodzinach dziewcząt cierpiących na anoreksję można rozpoznać system sztywnych i nie wprost wyrażanych przekonań i wierzeń przekazywanych z pokolenia na pokolenie i tworzących „sieć przeświadczeń”. Sieć ta spętla osoby więzami lojalności, która jest w rodzinach anorektycznych wartością nadrzędną. Zachowanie niezgodne z tradycją rodzinną jest odbierane jako egoizm i zdrada. Dodatkowo kontakty interpersonalne poza rodziną ulegają drastycznym ograniczeniom. System rodzinny staje się wyizolowany a nie sprostanie jego wysokim standardom budzi poczucie winy i skłania do konformizmu oraz negacji własnego ja.

Pacjenci z jadłowstrętem psychicznym powinni być hospitalizowani z dwóch powodów: pobyt w oddziale szpitalnym jest niezbędny i wynika z konieczności odizolowania chorych od traumatyzującego środowiska zewnętrznego, daje ponadto możliwość kontroli leczenia. Proces leczenia obejmuje trzy zasadnicze kierunki działania:

1. Psychoterapię indywidualną, rodzinną i grupową
2. Leczenie dietetyczne – dieta wysokokaloryczna, bogatobiałkowa, bogatowęglowodanowa – lecz zgodnie za zasadą „nic na siłę”
3. Leczenie farmakologiczne – farmakologia budzi największe kontrowersje, w praktyce podejmuje się próby leczenia neuroleptykami, lekami antydepresyjnymi, preparatami antyhistaminowymi i antyserotoninowymi, prokinetycznymi i hormonalnymi.

_______
Źródło przedruku: Miesięcznik internetowy „Scena Myśli” – www.scenamysli.eu