Karol Knaus – architekt, budowniczy i artysta przełomu XIX i XX wieku. Zaprojektował i wybudował wiele kamienic na Kazimierzu, kierował pracami konserwatorskimi kazimierskich zabytków, mieszkał tutaj. Walczył również o zachowanie krajobrazu historycznego miasta. Postać, którą warto poznać.
Piotr Gryglaszewski
KAROL KNAUS (1846–1904) – KAZIMIERSKI ARCHITEKT
Druga połowa XIX i początek XX wieku to okres bardzo szybkiej rozbudowy Kazimierza, praktycznie we wszystkich jego rejonach, za wyjątkiem może tylko najstarszej części żydowskiej tej dzielnicy, skupionej wokół ulicy Szerokiej. Wśród architektów działających na tym terenie jednym z najaktywniejszych był Karol Knaus; był też mieszkańcem Kazimierza.
Pierwsze lata
Karol Maksymilian Knaus urodził się w 24 października 1846 roku w Płazie koło Chrzanowa, jako jedyny syn Karola, urzędnika ubezpieczeniowego, i Marianny Schöne. W siódmym roku życia utracił oboje rodziców. W wieku 14 lat rozpoczął terminowanie u ślusarza, a po pół roku pracę w fabryce kafli, w której ze względu na trudne warunki i zły stan zdrowia nie pozostał długo. Kolejnym miejscem pobytu i pracy młodego Karola Knausa był tartak koło Suchej, gdzie znalazł zajęcie jako pomocnik murarski. Rozpoczął jednak samokształcenie w naukach technicznych, szybko został doceniony i objął kierownictwo budowy, a po jej zakończeniu pracował jako maszynista i pisarz w biurze tartaku. Kolejnym miejscem jego pracy była fabryka Zieleniewskiego w Krakowie, gdzie otrzymał posadę rysownika w biurze technicznym. Po dwóch latach przeniósł się do biura inżyniera Kołodziejskiego, projektanta krakowskich wodociągów, cały czas kontynuując samokształcenie.
Działalność Karola Knausa w Krakowie i innych miastach Galicji
Pierwszą, już po części samodzielną, pracą Knausa było kierowanie budową klasztoru Niepokalanek w Jarosławiu. Potem wraz z Tomaszem Prylińskim pracował przy restauracji krakowskich Sukiennic. W 1879 roku złożył „egzamin budowniczy”. Od tego momentu zlecenia „sypią się” dla Knausa, „jak z rękawa”: kieruje budową Krakowskiej Kasy Oszczędności przy ulicy Szpitalnej (1880–1883), przy czym klatka schodowa gmachu jest jego oryginalnym projektem, pracuje przy restauracji starego zamku w Suchej (1883), projektuje neoromańską wieżę i kaplice dla kościoła w Bieżanowie (1883) oraz przebudowę pałacu w tymże Bieżanowie (1891), kilka willi i okazałych kamienic w Krakowie, głównie na Kazimierzu. Wraz z Tadeuszem Stryjeńskim buduje gmach Poczty Głównej w Krakowie (1887–1889). Współdziała również przy budowie Kasyna Oficerskiego i Kliniki Chirurgicznej. Samodzielnie projektuje gmach „Sokoła” w Krakowie (1889), Kasę Oszczędności w Nowym Sączu i wielki klasztor Niepokalanek w tym mieście, tak zwany „Biały klasztor” (1895–1897). Kieruje również budową ratusza nowosądeckiego (1885–1887). Prowadzi restaurację klasztorów Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej i Dukli. W Krakowie na zaproszenie kardynała Dunajewskiego pracuje w komitecie restauracji Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, restauruje probostwo kościoła św. Anny (1886), projektuje neogotycką sygnaturkę w kościele oo. Franciszkanów. Jest też twórcą pomnika Jadwigi i Jagiełły (1886), wystawionego na Plantach przy ulicy Basztowej w pięćsetną rocznicę unii polsko–litewskiej. Dla arcyksięcia Karola Stefana z Żywca projektuje tablicę upamiętniającą pobyt w zamku w Żywcu króla Jana Kazimierza.
Mniej szczęścia miał Knaus w konkursach, w których często zajmował drugie miejsce. I tak otrzymał drugą nagrodę za projekt pałacu Sztuk Pięknych w Krakowie, jedną z trzech równorzędnych nagród za Muzeum Techniczno–Przemysłowe w Krakowie oraz drugą nagrodę za projekt Kasy Oszczędności w Stanisławowie.
Karol Knaus na Kazimierzu
Ta długa lista osiągnięć Karola Knausa jako architekta, budowniczego i artysty pomija całkowicie jego działalność na krakowskim Kazimierzu, która wymaga odrębnego omówienia. Knaus nie tylko pracował na Kazimierzu, ale i mieszkał na nim – w obszernej willi przy ulicy św. Sebastiana 12, którą zaprojektował i wybudował dla siebie w roku 1883. Dom ten, ostatnio pieczołowicie odrestaurowany, jest pozostałością dawnej koncepcji zabudowy willowo–ogrodowej „Łąki św. Sebastiana”, która jednak nie doczekała się pełnej realizacji.
Willa Karola Knausa przy ulicy św. Sebastiana 12.
W bezpośrednim sąsiedztwie swego domu, przy ulicy Jasnej (obecnie Bogusławskiego) 3 i 5, wybudował według własnego projektu dwie kamienice oraz nieco później kamienicę przy ulicy Zielonej (obecnie Sarego) 8. Były to kamienice przeznaczone dla bogatej inteligencji żydowskiej (bankierzy, adwokaci, lekarze), która uciekała z hałaśliwego, biednego i zacofanego Kazimierza bliżej centrum Krakowa, jednak mieszkała tam też spora grupa Chrześcijan. Sąsiadem Knausa, mieszkającym przy ulicy św. Sebastiana 10, był Władysław Żeleński, wybitny kompozytor i pianista, założyciel i dyrektor „Konserwatorium Krakowskiego”. Tadeusz Boy Żeleński, syn Władysława, literat, tłumacz, lekarz i społecznik, spędził tu młode lata. W kamienicy tej będącej własnością Żeleńskich mieszkał również Kazimierz Przerwa–Tetmajer z rodziną.
Dziełem Knausa jest również szereg kamienic przy ulicy Józefa Dietla, zwanej dawniej ulicą Dietlowską lub Plantami Dietlowskimi. W ostatniej dekadzie XIX wieku zaprojektował i wybudował między innymi kamienice 55, 57 i 77 oraz ciąg czterech kamienic 61–63–65–67. Spisy właścicieli nieruchomości w Krakowie z 1892 roku wykazują Karola Knausa jako współwłaściciela tych domów.
Zespół kamienic przy ulicy Dietla 61–63–65–67 zaprojektowany i wzniesiony przez Karola Knausa w 1890 roku.
Zespół kamienic przy ulicy Dietla 61–63–65–67 (pierwotna numeracja 57–59–61–63) powstał w 1890 roku. Bez wątpienia są to jedne z piękniejszych budynków tej ulicy, wyróżniające się przede wszystkim monumentalizmem i dostojeństwem. W zasadzie trudno się domyślić, że już w chwili powstania tego zespołu kamienic stanowiły one cztery odrębne nieruchomości. Stwarzają wrażenie jednolitej budowli. Bogato dekorowana fasada jest prawie symetryczna, co podkreślają ustawione parami obszerne loggie, ułożone po obu stronach osi kamienicy. Symetrię tę zakłóca kamienica 67 (narożna do Brzozowej 1), która nie posiada loggii, jakie w lustrzanym odbiciu widzimy w kamienicy 61, lecz balkony.
Po lewej: element dekoracji osi fasady zespołu kamienic przy ulicy Dietla 61–63–65–67. Po prawej: częściowo zatarty napis „Hotel Restauracya Mayera Rapaporta” od stronu ulicy Brzozowej.
Wykazy właścicieli tych nieruchomości z 1892 roku wymieniają: Karola Knausa oraz Joachima Birnbauma i Maxa Saula Horowitza. Ci sami są również właścicielami realności Podbrzezie 6, połącząnej podwórzami z domami przy ulicy Dietla. W 1907 roku właścicielem części tego zespołu kamienic jest Meyer Rappaport. Zachowane księgi meldunkowe wykazują, że lokatorami, sądząc po nazwiskach i imionach, byli w większości Żydzi, różnych profesji i różnego statusu finansowego. Bogatsi zajmowali zapewne mieszkania w kamienicy frontowej, biedniejsi gnieździli się w oficynach.
W kamienicy numer 63 mieścił się hotel, nazywany od nazwiska właściciela „Hotelem Rapaporta”. Do dziś nad drzwiami mieszkań tej kamienicy znajdują się tabliczki z numerami pokoi hotelowych, a na tynku bocznej fasady (od ulicy Brzozowej 1) widnieje częściowo zatarty napis „Hotel – Restauracya Meyera Rapaporta” po polsku i niemiecku (a może jidisz?). Sądząc z rozkładu pomieszczeń, nie był to hotel wysokiej klasy, miał wspólne łazienki i sanitariaty (co w owych czasach było jednak standardem) i przechodnie pokoje. Hotel ten działał aż do 1929 roku.
Pod koniec XIX wieku powstał według projektu Knausa zespół kamienic ograniczony ulicami Krakowską, Dietla, Bożego Ciała i Miodową. W 1890 roku powstała kamienica Krakowska 2 (narożna z Dietla 41 i Miodową 2), z przeznaczeniem na hotel, w latach 1897–1901: Dietla 43 i 45, Bożego Ciała 1 i 3 oraz Miodowa 4, 6 i 8. Na Kazimierzu pozostały do dziś budynki dawnego Zakładu Wychowawczego (ulica Starowiślna 50), kamienice przy Koletek 4 i 8 – również wzniesione według projektów Karola Knausa. Dziełem Knausa jest również dom przy ulicy Podbrzezie 4, pierwotnie hotel z zakładem kąpielowym Maxa Horowitza, przebudowany w latach dwudziestych ubiegłego wieku na kamienicę czynszową z salą modlitewną.
Dawny hotel przy ulicy Krakowskiej 2 jest również dziełem Karola Knausa.
Jako restaurator i konserwator zabytków na Kazimierzu jest Karol Knaus wprost nieoceniony. Restaurację kościoła św. Stanisława i klasztoru Paulinów na Skałce rozpoczął Knaus w 1888 roku i prowadził aż końca swego życia. Odnowieniu poddane zostało wnętrze kościoła, fasada, schody zewnętrzne i sadzawka św. Stanisława. Zaprojektował też neobarokową, trójdzielną bramę wjazdową do klasztoru. Umieścił w niej herby między innymi Prus – św. Stanisława, Wieniawa – Jana Długosza oraz godło Paulinów. Dziełem Knausa jest również pomnik ks. Kordeckiego oraz neobarokowe stalle w kościele. Jest też twórcą przebudowy Krypty Zasłużonych na Skałce; jej dzisiejszy wygląd jest jego dziełem. Zaprojektował również kilka sarkofagów ustawionych w tej krypcie: Teofila Lenartowicza, Adama Asnyka, Lucjana Siemieńskiego, Wincentego Pola i Henryka Siemiradzkiego.
Przeor Paulinów o. Ambroży Fedorowicz i Karol Knaus przy odnowionej sadzawce św. Stanisława na Skałce (fot. arch. z początku XX wieku).
Neobarokowa, trójdzielna brama wjazdowa do klasztoru na Skałce według projekt Karola Knausa.
Klasztor Paulinów na Skałce i sadzawka św. Stanisława zawdzięczają Karolowi Knausowi gruntowną restaurację.
Niemal równolegle z pracami na Skałce projektuje i nadzoruje restaurację kruchty w kościele św. Katarzyny na Kazimierzu oraz kilku pinakli, szczytu i laskowań okien. W pracach przy tym kościele wraz z Karolem Knausem zaangażowani byli Sławomir Odrzywolski i Franciszek Mączyński. Również kościół Bożego Ciała zawdzięcza Knausowi gruntowną konserwację i odnowę. Prace rozpoczęte w 1899 roku obejmowały między innymi wymianę wiązania i pokrycia dachu, odnowienie szczytu, sygnaturki i wreszcie ścian.
Zasługą Karola Knausa jest również odnowienie kościoła Bożego Ciała.
Karolowi Knausowi zawdzięczamy również uratowanie przed zasłonięciem Wawelu przez wysokie kamienice czynszowe, które pod koniec XIX wieku planowano wybudować od strony Placu na Groblach i ulicy Dietla (między Wisłą a ulicą Sukienniczą). Bitwa w obronie ekspozycji widoku na Wawel, którą w 1893 roku w broszurze „Nie dajmy zasłaniać Wawelu!” stoczył Knaus z Radą Miasta Krakowa, zakończyła się jego wielką wygraną. Dzięki Knausowi widok na Wawel, praktycznie z każdej strony wzgórza, został uratowany. Jednak 100 lat później omamieni wielkimi zyskami pseudo „biznesmeni” zaplanowali ponownie ukraść widok na Wawel budując hotele, apartamentowce i inne straszące bunkry ze szkła i betonu. Bitwa trwa. Trzymam kciuki za ideę Karola Knausa – ideę krajobrazu historycznego – i mam nadzieję, że i ta walka będzie wygrana. A inicjatorów i zwolenników planowanego barbarzyństwa przestrzegam, że duch Karola Knausa może okazać się mściwy.
* * *
Osiągnięcia Karola Knausa, jako architekta, budowniczego i artysty, są imponujące, zważywszy, że żył stosunkowo krótko, bo zaledwie 58 lat. Jego działalność nie ograniczała się do Kazimierza. O wiele więcej pozostawił po sobie dzieł w samym Krakowie i w innych miastach zachodniej Galicji, jednak najczęściej kojarzony jest właśnie z Kazimierzem. Knaus projektował, kierował budowami, również zajmował się restauracją obiektów zabytkowych, a nawet projektował pomniki. Trzeba też nadmienić, że był samoukiem, obdarzonym wielką intuicją i talentem. Dzięki tym cechom osiągnął wiele więcej, niż niejeden dyplomowany architekt. W uznaniu zasług mianowany został m. in. do Towarzystwa Upiększenia Miasta Krakowa, był też członkiem komitetu restauracji Kaplicy Zygmuntowskiej w wawelskiej katedrze oraz członkiem redakcji miesięcznika „Architekt”, do której powoływani byli najwybitniejsi krakowscy architekci.
Karol Knaus zmarł 15 marca 1904 roku w Krakowie i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w grobowcu rodzinnym profesora i sekretarza UJ Leona Cyfrowicza (kw. III).
Fotografie współczesne: Piotr Gryglaszewski, Michał Prokopiuk.
Bibliografia: (1) Wspomnienie pośmiertne – Karol Knaus, Architekt – Miesięcznik poświęcony architekturze, budownictwu i przemysłowi artystycznemu, rok V, 1904, nr 4, ss. 58–59. (2) Karol Knaus, biogram w PSB (opr. Jan Setkowicz), z. 56, t. 13/1, PAN, Kraków, 1967, ss. 112–114. (3) Encyklopedia Krakowa, PWN, Warszawa-Kraków, 2000. (4) Bogusław Krasnowolski, Ulice i place krakowskiego Kazimierza – Z dziejów Chrześcijan i Żydów w Polsce, Universitas, Kraków, 1992. (5) Wykaz ulic, placów i właścicieli domów w mieście Krakowie […] zamknięty 1 marca 1892 r. […] ułożony przez Urząd Budownictwa Miejskiego w Krakowie, 1892. (6) Księga meldunkowa Krakowa z roku 1907. (7) Księga adresowa Polski […] 1926/27, 1928, 1930, Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, Warszawa, 1926–1930.
