Majer Bałaban, historyk i pedagog, rabin, prekursor badań dziejów Żydów w Polsce od XIV wieku do czasów mu współczesnych (XIX wiek), nigdy nie mieszkał na Kazimierzu, ani nawet w Krakowie. Należy mu się jednak miejsce wśród wybitnych postaci Kazimierza, i to miejsce bardzo wysokie. W bogatej spuściźnie liczącej kilkadziesiąt książek z historii i kultury Żydów w Polsce pozostawił między innymi monumentalną publikację „Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304–1868)”, dzieło fundamentalne dla naukowych badań historii krakowskiego Kazimierza i jego dawnych mieszkańców.

Piotr Gryglaszewski

MAJER BAŁABAN (1877–1942)

Majer Bałaban (pseudonim Emes), historyk i pedagog, rabin, prekursor badań dziejów Żydów w Polsce od XIV wieku do czasów mu współczesnych (XIX wiek), nigdy nie mieszkał na Kazimierzu, ani nawet w Krakowie. Należy mu się jednak miejsce wśród wybitnych postaci Kazimierza, i to miejsce bardzo wysokie. W bogatej spuściźnie liczącej kilkadziesiąt książek z historii i kultury Żydów w Polsce pozostawił między innymi monumentalną publikację Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304–1868), tom I (1304–1655) i tom II (1856–1868), dzieło fundamentalne dla naukowych badań historii krakowskiego Kazimierza i jego dawnych mieszkańców.

Majer Bałaban

Biografia

Majer Samuel Bałaban urodził się w 1877 we Lwowie. Tam też ukończył studia prawnicze i historyczne na Uniwersytecie, noszącym wówczas nazwę Uniwersytetu Franciszkańskiego; w wśród profesorów Bałabana byli m. in. Szymon Askenazy, wybitny historyk polski żydowskiego pochodzenia, twórca tak zwanej „szkoły Askenazego”, oraz Ludwik Finkel, również historyk, filozof i historyk literatury, później rektor Uniwersytetu i członek Polskiej Akademii Umiejętności. Studiował rownież w Berlinie. Stopień naukowy doktora uzyskał Majer Bałaban w 1904 roku. Po studiach pracował głównie w szkolnictwie średnim.

W czasie pierwszej wojny światowej pełnił obowiązki naczelnego rabina polowego w armii austriackiej. Po wojnie osiadł w Warszawie, gdzie w 1920 roku założył szkołę rabinacką „Tachkemoni”, którą kierował do 1930 roku. Szkoła ta realizowała program gimnazjum świeckiego humanistycznego, poszerzonego o nauki talmudyczne i przygotowywała absolwentów do studiów na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Wykładał również w gimnazjum żydowskim „Ascola” i Instytucie Nauk Judaistycznych, którego był rektorem do 1928 roku. Od 1932 roku był profesorem Uniwersytetu Warszawskiego.

W czasie drugiej wojny światowej znalazł się w gettcie warszawskim, gdzie kontynował pracę naukową, kierując archiwum Judenratu. Przez rok był też rabinem i kaznodzieją Synagogi Nożyków, znajdującej się na terenie tak zwanego małego getta. Zginął pod koniec 1942 lub na początku 1943 roku, prawdopodobnie popełniając samobójstwo. Grób Majera Bałabana znajduje się na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie.

Twórczość naukowa i publicystyczna

Bogata twórczość Majera Bałabana, licząca 1000 publikacji w 5 językach, dotyczy wyłącznie  historii, kultury i obyczajów Żydów polskich. Do najważniejszych publikacji Bałabana zaliczyć należy: Dzieje Żydów w Galicyi i w Rzeczypospolitej krakowskiej 1772–1868 (Lwów, 1914 rok), Zabytki historyczne Żydów w Polsce (Lwów, 1929 rok),  Żydzi lwowscy (Lwów, 1906 rok), Z historii Żydów w Polsce: szkice i studia (Warszawa, 1920 rok), Bóżnice obronne na wschodnich kresach Rzeczpospolitej (Warszawa, 1927 rok) oraz wspomnianą już wczęsniej Historię Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (pierwsze wydanie w 1912 roku). Był publicystą w wielu żydowskich periodykach, wydawał miesięcznik poświęcony nauce, literaturze i sztuce żydowskiej „Nowe Życie” (1924 rok).

Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie co dwa lata przyznaje nagrody w ramach „Konkursu im. Majera Bałabana” na najlepsze prace magisterskie i doktorskie o Żydach i Izraelu.

Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304–1868)

Pierwsze wydanie pierwszego tomu  Historii Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304–1868) ukazało się w 1912 roku. Wydanie drugie rozszerzone w roku 1931 (tom I) i w roku 1936 (tom II) nakładem Towarzystwa ku Wspieraniu Chorej Młodzeży Żydowskiej Szkół Średnich i Wyższych „Nadzieja” w Krakowie. Wznowienia w formie reprintu z wydania drugiego dokonała Krajowa Agencja Wydawnicza w 1991 roku. Monografia ta, licząca 1368 + 66 stron i 115 rycin to nieocenione dzieło dla każdego badacza dziejów żydowskiego Kazimierza, zawiera również wiele interesujących informacji dotyczących dziejów Kazimierza chrześcijańskiego, historii Polski i historii powszechnej, widzianych przez pryzmat żydowskiego badacza i naukowca, który wyraźnie sprzeciwiał się asymilacji Żydów. Książkę uzupełniają bogate przypisy bibliograficzne i indeksy osobowe. Pamiętać należy, że publikacja powstała sto lat temu, stąd niektóre interpretacje i osądy Bałabana mogą wydawać się dziś dyskusyjne lub wprost naiwne, jednak dla każdego czytelnika, którego interesują dzieje żydowskiego Kazimierza i jego dawnych mieszkańców w szerszym zakresie, niż podają je popularne przewodniki turystyczne, jest i długo jeszcze pozostanie lekturą obowiązkową!

Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (reprint)

Kontynuacji dzieła Bałabana podjął się po 60 latach od drugiego wydania Historii… Andrzej Żbikowski w pracy doktorskiej Żydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869–1919 (Uniwersytet Warszawski, 1993), wydanej drukiem w 1995 roku (DiG, Warszawa). I jak Bałaban – nie był kazimierzaninem, ani nawet krakowianinem. Czy na kolejnego dziejopisarza, kontynuatora wielkiego Majera Bałabana, który uzupełni historię tej dzielnicy do czasów najnowszych, będzie czekał Kazimierz kolejne 60 lat? Chciałbym się tu mylić…

Fotografie: (1) Portret Majera Bałabana: Forum Żydzi–Chrześcijanie–Muzułmanie [www.znak.org.pl]. (2) Piotr Gryglaszewski.

Bibliografia: (1) Majer Samuel Bałaban, [w:] Słownik biograficzny historii Polski (pod red. J. Chodery i F. Kiryka), tom 1, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków, 2005. (2) Mejer Bałaban, [w:] Cmentarz Żydowski – Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie [beisolam.jewish.org.pl]. (3) Majer Bałaban, [w:] diapozytyw – serwis Instytutu Adama Mickiewicza w Warszawie [diapozytyw.pl]. (4) Majer Bałaban, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304–1868), tom I (1304–1855), tom II (1856–1868), reprit wydania drugiego z 1931–1936, KAW, Warszawa, 1991.